नेपालको ‘जातीय पोसाक’

नेपालको राष्ट्रिय जनावर के हो ? उत्तर सजिलो छ— गाई ।

तर, कुनै जनावर वा पंक्षीलाई पनि ‘राष्ट्रिय’ भन्नु-भनाइनु पर्ने किन? राष्ट्रिय जनावर नहुँदा के हुन्छ? के फरक पर्छ? के गाई/डाँफेबाहेक अन्य जनावर वा पंक्षी अराष्ट्रिय हुन्? यी प्रश्नका उत्तर भने त्यति सहज नहोलान्। अझ, कुनै जनावरलाई राष्ट्रिय जनावर बनाउन वा नबनाउन भएका प्रयास र प्रक्रिया (खास गरी नयाँ संविधान लेखनक्रममा) निरपेक्ष भावले हेर्ने हो भने त त्यो हास्यास्पदै देखिन्छ।

          राष्ट्रिय जनावर वा पंक्षी भन्दा पर गएर त्यस्तै खाले अरू प्रश्न पनि गर्ने गरिएको पाइन्छ। जस्तो, नेपालको राष्ट्रिय पोशाक कुन हो? नेपाली (राष्ट्रिय) खाना के हो? अथवा यस्तै प्रश्नहरूको संश्लेषित स्वरूप— नेपाली संस्कृति के हो? यी प्रश्नमध्ये पहिलो प्रश्नको जवाफ पञ्चायतकालसम्म सजिलो र सपाट थियो। २०४६ सालको जनआन्दोलनपछि त्यो अलि कठिन बन्यो। संसदमा जब हिजोसम्म राष्ट्रिय पोशाक भनिएको दौरा-सुरुवाल-कोट-टोपी नलगाई आफ्नै समुदायका दैनन्दिन पोशाकमा ठाँटिएर केही सांसद संसद पुगे, आफ्नै भाषामा सपथ लिए, भाषण गरे, तब तिनले कथित ‘राष्ट्रिय पोशाक’ र ‘राष्ट्र भाषा’को ‘राष्ट्रियपन’को धरातल कति कमजोर रहेछ भनेर तत्क्षण देखाइदिए।

          दोस्रो जनआन्दोलनपछि अझ ठूलो संख्याले कथित राष्ट्रिय पोशाक र राष्ट्र भाषालाई चुनौती दिए। नेपाली समाजको बहुलता, विविधताको इन्द्रेणी तिनले संसदमा प्रस्तुत गरे। ‘राष्ट्र गान’ले नै बोल्यो— ‘बहुल भाषा, जाति, धर्म, संस्कृति छन् विशाल’। यद्यपि, व्यवहारमा विविधतालाई राष्ट्रले आत्मसात गरेको पाइन्न। बरू, वर्षौंदेखि घोकाएर, पढाएर, थोपरिएको पुरानै खाले ‘सरकारी राष्ट्रिवाद’ पछिल्लो समयमा पन्पिएको छ। पहिलेका ‘अथक क्रान्तिकारी’हरूको क्रान्तिकारीपनको नक्कली जामा खुइलिएको छ; तिनको मुखुण्डो उत्रिएको छ।

          धेरैलाई अनौठो लाग्ला, तर नेपाली राष्ट्रिय या जातीय पोशाकबारेको बहस नयाँ होइन। यो बहस कम्तिमा आठ दशकभन्दा बढी बूढो छ। सरकारी समाचारपत्र गोरखापत्रले नेपाली पोशाक उपर उहिल्यै (१९९४ साल चैतमा) सम्पादकीय लेखेको थियो (हेर्नुहोस् बाकस)। खास गरी पहाडवासीहरूले लाउने दौरा-सुरुवाललाई नेपाली जातीय पोशाकको रूपमा उभ्याउने उसको प्रयत्न अहिले पढ्दा निकै रोचक लाग्छ। र, संकीर्ण पनि। अहिले हामी अंग्रेजीको ‘नेशन-स्टेट’ वा राष्ट्र-राज्य भनेर जेलाई बुझ्छौं नेपालले त्यसको प्रारम्भिक स्वरूप लिँदै गरेको समय (फर्म्याटिभ स्टेज) को गोरखापत्रको यो सम्पादकीयले देखाउँछ, शासक/सम्भ्रान्तको परिकल्पनामा नेपालको चौहद्दी काठमाण्डू खाल्डो मात्र हो। चाहे ती पहिलेका शासक हुन् वा अहिलेका नवसम्भ्रान्त/शासक, तिनले यो कूपभन्दा बाहिर हेर्दैनन्, देख्दैनन्।

          गोरखापत्रले नेपाली जातीय पोशाकबारे सम्पादकीय छाप्नुको पछाडिको एउटा कारणमा खास गरी पहिलो विश्वयुद्ध क्रममा नेपालीहरूको बाहिरी विश्वसँग भएको संसर्ग र त्यससँगै भित्रिएका वस्तु, पहिरन वा ‘फेशन’ले गरेको हस्तक्षेप प्रमुख देखिन्छ। सँगसँगै, विश्वबजारले सेंध लगाएका कारण पहिलेका स्थानीय ‘घरबुना’ र अन्य उद्योगहरू धराशायी हुँदै थिए। बजारमा नयाँ-नयाँ ढाँचाका पहिरन र भावभङ्गीमा मान्छेहरू देखिन थालेका थिए, जुन पुरातनपन्थीहरूलाई पच्ने कुरा थिएन। त्यसैले त्यो नपचेको कुरा कुनै न कुनै तवरबाट बाहिर अभिव्यक्त भैरहन्थ्यो। गोरखापत्रको यो सम्पादकीयलाई पनि सोही सामाजिक-सांस्कृतिक परिवेशको आलोकमा हेर्नु उपयुक्त हुन्छ।

          गोरखापत्रको सम्पादकीय अनुसार नेपाली राष्ट्रिय या जातीय पोशाक भनेको ‘दौरा, सुरुवाल, कोट, इस्कोट, भोटो, टोपी, चोलो, फरिया, खास्टो, पटुका, मोजा, जुत्ता’ थियो। यो सूचीले तत्कालीक नेपालको पोशाकको विविधता र सीमितता सँगै दर्शाउँछ। साथै तिनमा आएको परिवर्तनलाई पनि देखाउँछ। ‘क्वाँच’(?) कस्तो वस्त्र हो भन्ने त त्यतिबेलै धेरैलाई थाहा थिएन भन्ने कुरा संकेतचिह्न राखेर अर्थ दिनुले प्रष्टिन्छ। अनि, उहिलेका हाम्रा टोपीका प्रकार (तकुवा, कार्चोपी, डम्बरकुमारी, आदि), जुत्ताका प्रकार (कानफट्टा, ग्याँठवाल, फित्तावाल, आदि) यो सम्पादकीयले बताउँछ। त्यस्तै, भोटो, दौराको फेर र पटुका अथवा खाष्टोको ‘उपयोगिता/महत्ता’ बारे पनि हामी जानकार हुन्छौं। भलै विश्वास गरौंला/नगरौंला, मुसुक्क मुस्काउँछौं।  

भन्नु परोइन, त्यतिखेरका नयाँ पुस्ताकाहरू भने यी जातीय पहिरनमा सीमित थिएनन्। उनीहरू क्रमश: तिनलाई त्याग्दै थिए, जुन सम्पादकलाई, शासकहरूलाई पाच्य लागिरहेको थिएन। बजारमा जुन नयाँ ‘फेशन’ आइरहेको थियो, त्यो सम्पादकीय नजरमा नक्कली थियो, कागले मयुरको प्वाँख लगाएसरी थियो, र बेइज्जती हुने कुरा थियो। तर त्यही भैरहेको थियो; ‘नक्कली प्वाँख’ लगाएकाहरूका बिगबिगी बढ्दै थियो।

          गोरखापत्रले नेपालको ‘जातीय पोशाक’ भनेर सूचीकृत गरेका केही पोशाक ‘नेपाली’ थिएनन्; त्यो जोसुकैले उतिबेलै पनि जाने-बुझेको कुरो थियो। त्यसैले आफ्नो सूचीलाई अरूले सहजै पंगु बनाउन, उल्याउन सक्छन् भन्ने तथ्यबारे सम्पादक सचेत थिए। सोही कारण उनले ‘कोट र इस्कोट’ किन नेपाली हुन्, वा भैसके भन्ने बुझाउन ठूलै मेहनत गरेका छन् सम्पादकीयमा।

          गोरखापत्रको सम्पादकीयको अन्तिम अनुच्छेदले गहिरो राजनीतिक अर्थ बोकेको छ। सम्पादकले सानो स्वरमा आफ्ना जातीय पोशाकहरू स्वदेशी वस्त्र वा घरबुना भएदेखि उत्तम हुन्थ्यो भनेका छन्। तर, घरबुनाको या खादीको वस्त्र लगाउनु भनेको राजनीतिक ‘स्टेटमेन्ट’ दिनु पनि हुन्थ्यो। भारतमा तत्‍समय गान्धीको स्वराज/स्वदेशी आन्दोलन दन्किरहेको थियो, विदेशी वस्त्र त्यागेर भारतीय उत्पादन (खादी) को प्रयोग गर्ने अभियान चलिरहेको थियो। सोही आन्दोलनसँग जोडेर शंकाको दृष्टिले हेरिन्थ्यो, नेपालमा घरबुनाको कपडा लगाउनुलाई।

          तत्कालिक शासनसत्ता स्वयं दोधारमा थियो। एकातर्फ उसलाई स्वदेशी उद्योग खोल्नु र जगेर्ना गर्नु थियो—किनकि विदेशी वस्त्रको उपलब्धताको समस्या (कहिले बिगबिगी, कहिले अभाव) थियो, र घरेलु उद्योग धराशायी भएका थिए। अर्कोतर्फ, भारतमा चर्केको सामाजिक-राजनीतिक आन्दोलनले यहाँ समेत प्रविष्टि पाउला भन्ने भय शासकलाई उत्तिकै थियो। यो असमञ्जस कायमै राख्नुभन्दा, अथवा घरबुनालाई राजनीतिक अभिव्यक्तिको साधन बन्न दिनुभन्दा त्यसलाई ‘अप्रोप्रियट’ गर्नु उपयुक्त हुन्छ भन्ने तत्कालिक प्रधानमन्त्री जुद्धसम्शेरले ठानेको देखिन्छ। त्यसैले उनले १९९३ सालमा आफ्नो जन्मोत्सव मनाउँदा स्वयं आफू र आफ्ना छोरा-नातिलगायतलाई घरबुनाको स्वदेशी वस्त्र लगाउन लगाएर सार्वजनिक रूपमा देखा परेका थिए। 

          प्रधानमन्त्री र उनको परिवारले उत्सव मनाउँदा स्वदेशी वस्त्रको प्रयोग गरे पनि अरू सामान्य दिनमा समेत घरेलु कपडा लगाउने गरेको छनक पाइन्न। न सामान्यजनले नै भारतमा जस्तो सक्रियतापूर्वक स्वदेशी कपडा प्रयोग गरेको र स्वदेशी कपडा उद्योग फस्टाएको संकेत पाइन्छ। यद्यपि, गोरखापत्रले ‘स्वदेशी वस्त्रको कदर दिन पर दिन बढ्दै गएको’ र ‘नेपाली मात्रको नेपाली पोशाक नेपालकै कपडाहरूद्वारा तयार हुने दिन धेरै टाढा’ नभएको उल्लेख गरेको छ। गोरखापत्रले उबेला टाढा नदेखेको नेपाली कपडाको उज्ज्वल भविष्य अझै आएको छैन; गर्तमै कतै अल्मलिएको छ।

          नेपाली पोशाक र त्यसको अर्थ-राजनीतिक पक्षबारे यति चर्चा गरिसकेपछि अब पढौं गोरखापत्रको सम्पादकीय। हिज्जे जस्ताको तस्तै राखिएको छ। गोरखापत्रको मूलप्रतिमै संकेत चिह्न (*) दिएर लेखको अन्तमा क्वाँच(?)को अर्थ दिइएको छ।

स्रोतः http://annapurnapost.com/news/128121

सम्पादकीय

नेपाली पोशाक

एउटा चरा आफुलाई राम्रो र उन्नत भनाउनाको लागि जंगलमा यताउता खसेका अरू चराहरूका प्वाँखहरू आँगमा जडी आफ्नो जातीय सभामा गएछ। उसको विचित्र रूप देखेर एक क्षण ता सबै जनाले उसलाई सन्मानको दृष्टिले हेरेछ। तर, यो अवस्था धेरैबेर सम्म टिक्न सकेन। दुई चार ओटा चराहरू आएर उसको नकली प्वांखहरू थूति दिएछन्। प्वाँखहरू चराहरूको निम्ति उनीहरूको लुगा जस्तै हो। त्यो चराले अरुहरुको चित्र विचित्र लुगा लाएर आफ्नो गौरव राख्न खोजेकोमा उल्टा आफ्नु बेइज्जति भएबाट हामीहरूलाई मिल्ने शिक्षाको विषयमा यहाँ केही कुरा पोख्ने चेष्टा गरिएको छ।

          हामी दौरा, सुरुवाल, कोट, इस्कोट, भोटो, टोपी, चोलो, फरिया, खास्टो, पटुका, मोजा, जुत्ता लाउँछौं। यही हाम्रो जातीय पोशाक हो। जुन लुगा लाएर जुनसुकै ठाउँमा जाँदा पनि हामी नेपाली भनी चिन्हिन्छौं त्यही हाम्रो नेपाली पोशाक हो। नेपाली भनाउनमा नै हाम्रो गौरव छ। छुट्टै हाम्रो केही अस्तित्व छैन; एउटा नेपालीले गरेको असल खराब दुवै कामको भागि हामी नेपाली समस्त हौं। अतएव संसार भरि जहाँ गए पनि नेपाली भनी चिन्हिनु नै हाम्रो धर्म हो। आफ्नो जातीय पोशाकलाई छाडेर अरू जातीय पोशाक लाएर हिड्नु असल होइन।

          सुरुवाललाई मुशलमानी, कोट इस्कोटलाई अंग्रेजी भन्ने विचारले यी लुगाहरू हाम्रो जातीय पोसाक होइन भन्ने कतिको विचार छ। लुगाको उत्पत्ति भन्दा तिनीहरूबाट हुने वेफायदाको बढता प्रयोजन हामीहरूलाई छ भन्ने शिक्षा आधुनिक संसारले दिइरहेछ। सुरुवाल, कोट, इस्कोट नै विदेशी शब्दहरूबाट आएको हो भनी इनीहरूलाई हाम्रो जातीय पोशाकबाट भिन्न संझनु कुनै युक्ति सँगत कुरा होइन। हिन्दू शब्द नै मुशलमानी हो। औ उत्पतिको हकमा पनि पानी उत्पति आगोबाट हो। दौरा, सुरुवाल, कोट, आदि र निधारमा टिका लाएर निस्केको कुनै नेपालीलाई अंग्रेज या मुशलमान् ठान्ने भूल कसैले गर्न सक्तैन। हेर फेर भइरहने संसार छ औ संसारकै भित्रको हाम्रो पोशाक पनि परिवर्तन हुँदै यस रूपमा आज कायम भएको छ। भिन्न भिन्न जातिको भिन्न भिन्न खालको पोशाकहरूको अनुकरण गरेर हाम्रो जातीय पोशाक खडा भएको साँचै हो ता पनि यो केही अपमानको कुरा हो। अनुकरण पनि जातिलाई जीवीत राख्ने साधन हो।

          पटुकाबाट स्वास्थ्यलाई खूब फायदा गर्ने कुरा दिन पर दिन प्रमाणित हुदै छ। पटुका लाउनाले कुप्रो होइन्न औ पेटको गडबडिलाई सहजै निको पार्छ। पटुकामाथि खुकुरि भिडेर हिड्ने हाम्रो धेरै पुरनो रिवाज हो। यो रिवाज आज पर्य्यन्त हाम्रो देशमा प्रचलित छँदैछ। चाहिएको बेलामा शत्रु तथा हिंश्रक जन्तुहरूको आक्रमणबाट आत्मरक्षा गर्ने खुकुरि पनि हाम्रो पोशाकको अन्तर्गत हुनु हामीहरूको वीरताको परिचय हो। जाडो मुलुकमा रहनेहरूलाई न्यानोको बढता आवश्यकता छ। हामीहरूमा सुरुवाल लाउने चलन चल्नु भन्दा अगाडि जामा धोति लाउने चलन थियो। पहाड पर्वत पनि ओहर दोहर गर्नु पर्ने हामी नेपालीहरूलाई जामा, धोतिहरू भन्दा बढता हितकर दौरा सुरुवाल नै ठहरीएको छ। पौष माघको ठंडिमा धोति मात्र लाएर हाम्रो निर्वाह चल्दैन। दौरा, भोटो तथा चोलोमा भएको छात्तिनिर पर्ने दोब्रेले शरीरलाई ठूलो फायदा गर्छ। छात्तिलाई हावा तथा चीसोबाट बचाउनु पर्छ भन्ने कुरामा स्वास्थ विद्या जान्नेहरू सबैको एक मत छ। दौराको फेदले शरीरको शोभालाइ बढाउँछ।

कोटको चलन चलेको धेरै पछि मात्र हो। अघि अघि कोट इस्कोटको काम हामी दौरा र खुकुरिको दापबाट पनि लिन्थ्यो। दौराको भित्रतिर थैलि सिइएको हुन्थ्यो र खुकुरिको दापमा पनि कलम, कागज, कर्द, कैंची, सुइरो इत्यादि राख्ने ठाउँ हुन्थ्यो। क्वाँच*(?) लाउने चलन पनि एक बाजि चलेको थियो। पछि कोटको चलन चल्यो। नेपालीहरूले यसलाई अपनाए जस्तो आर्को पहाड निवासी स्कट जातले गरेका छन्। यसरी कोट हाम्रो जातीय पोशाकको अन्तर्गत हुन आयो। टोपिमा तकुवा कार्चोपि(?), डंबरकुमारि आदि हाम्रो जाती टोपिहरू र कानफट्टा, ग्याँठवाल, फित्तावाल, जुत्ताहरू हाम्रो जातीय जुत्ता हुन्। खास्टोमा दोलाँहि, डम्बरकुमारीको खाष्टो आदिको चलन हाम्रै देशमा मात्रै छ।

          माथिको कथाको त्यस चराको समस्त जातिले नै अरू चराहरूको प्वाँखहरू आँगमा जड्ने भई त्यसले त्यसो गरेको भए त्यसको केही बेइज्जति हुन पाउने थिएन। अरू चराको प्वाँख मात्र होइन, रुखो हाँगा जड्ने चलन नै त्यसको जातिमा चलेको भएर त्यसले जडेको भए पनि उसको विरुद्धमा कसैले चुइँक्क बोल्न पाउने थिएन। तर त्यो चराले आफ्नो जातिको कुनै प्राणीले पनि नगर्ने चलन गरेर हिंडेकोले त्यसको बेइज्जति भयो।

          हाम्रो जातीय पोशाकहरू हाम्रै स्वदेशी वस्त्रकै भएदेखि देश झन्‌झन् समृद्धिशाली हुँदै जानमा कति सहायता हुन्थ्यो। विदेशीले वर्षैनी खाइरहेको करोडौं देशको रुपियाँ देशमै रहन्थ्यो। वर्तमान श्री ३ महाराजको देशप्रेमको ज्वलन्त उदाहरणले स्वदेशी वस्त्रको कदर दिन पर दिन बढ्दै गएको छ। नेपाली मात्रको नेपाली पोशाक नेपालकै कपडाहरूद्वारा तयार हुने दिन धेरै टाढा छैन।

* क्वाँच भनेको एक किसिमको ठूलो कोटको आकारको हो। यो पाटन मछिन्द्रनाथको रथ तान्ने अवसरमा पाँजु (रथ तान्न लाउने) हरूले लाउँछन्।